Inleiding
Oost Afrika wordt gezien als de bakermat van de mensheid. Deze excursie bood de mogelijkheid om een aantal beroemde vindplaatsen te bezoeken waar overblijfselen van vroege mensachtigen, uitgestorven dieren en stenen werktuigen zijn aangetroffen. Het was een bijzondere ervaring omdat in Oost Afrika nog grote dieren zoals de olifanten, neushoorns, nijlpaarden, giraffen en leeuwen rondlopen. Een natuurlijke situatie die globaal gezien sterke overeenkomsten vertoont met de tijd van onze ontstaansgeschiedenis. Tegen de achtergrond van een fraaie afwisselende natuur en paleontologische en archeologische vondsten werd ingegaan op onze vroege ontstaansgeschiedenis. Ik ben verheugd dat we deze kans hebben kunnen bieden aan HOVO cursisten. Met bijzonder veel plezier denk ik terug aan deze ervaring en wil ik bij deze alle deelnemers hartelijk bedanken voor hun enthousiaste deelname.

Megafauna
Een safari in Oost Afrika is onder andere zo’n ongelofelijk indrukwekkende ervaring omdat daar dieren rondlopen die wij op de Hoge Veluwe echt niet tegen zullen komen. Zelfs de afgelopen 10000 jaar zijn er in Europa niet zulke indrukwekkende beesten geweest. Waar ik op doel is de megafauna van Afrika. Met de term megafauna doel ik op dieren die in gezonde volwassen staat op grond van hun grootte voor een belangrijk deel onkwetsbaar zijn voor de toppredatoren, zoals leeuwen, in het ecosysteem waarin zij leven. Megafauna geniet bescherming tegen predatie met name op grond van grootte. Het is geen toeval dat we grote beesten zoals olifanten, nijlpaarden, giraffen en neushoorns met name tegenkomen in Afrika. Elders in de wereld zijn deze grote dieren verdwenen of komen in een mindere mate nog voor. Waarom komen we met name in Afrika megafauna tegen en in Eurazië enkel nog een restje? De evolutie en verspreiding van de mens speelt hier een belangrijke rol (zie het boek Korte hoektanden, lange benen en een sexy brein).

De Grote Slenk ("Rift Valley")
In de grote slenk, die als een reusachtige scheur door het Afrikaanse continent loopt, van Mozambique in het zuiden tot aan de Rode Zee in het noorden, komen we twee typen meren tegen: zoetwatermeren (bijvoorbeeld Lake Naivasha) en sodameren (bijvoorbeeld Lake Nakuru en Lake Elementaita). Zoetwatermeren zijn soortenrijker dan sodameren. Het hoge zoutgehalte van laatstgenoemde is een lastiger milieu om in te overleven. Wereldberoemd zijn de flamingo's die in deze meren naar voedsel komen zoeken. In de grote slenk zijn relatief gezien veel resten gevonden van onze vroege voorouders. Omstandigheden rond de meren waren vaak gunstig voor fossilisatie, dat wil zeggen lichamen of delen ervan raakte snel bedekt door een laag sediment. Gunstige bijkomstigheid is het feit dat vulkanen in het verleden regelmatig as uitstootten. Dit leverde een sandwich op van afwisselende lagen sediment en as. Dit vulkanische as is te dateren met de kalium-argon- dateringsmethode. Op deze manier hebben we een indruk van de ouderdom van mensachtige fossielen.

Rift Valley	Vanuit een klein vliegtuig heb je een mooi uitzicht over de Rift Valley
Lake Elementaita	Lake Elementaita
Hell's Gate, natuurpark vlakbij Lake Naivasha	Winning van diatomeeën in de grote slenk

De enorm grote Ngorongoro krater, de grootste intacte caldera, is een overblijfsel van een vulkaan die mogelijk ooit zo groot is geweest als de hoogste berg van Afrika, de Kilimanjaro (5895 meter). In deze krater, met een doorsnede van zo'n 20 km., leven een grote hoeveelheid verschillende soorten zoogdieren.

Ngorongoro krater is wildrijk	Ngorongoro krater

Olduvai Gorge
Een archeologisch en paleontologisch bedevaartsoord: de wereldberoemde vindplaats Olduvai Gorge, "the cradle of mandkind". Het gaat om een diepe insnijding door een pakket rivier- en meerafzettingen. De lagen in deze kloof kunnen globaal gedateerd worden tussen de ruim
1 800 000 tot 14 000 jaar geleden. De oudst bekende traditie van werktuigvervaardiging is onder andere aangetroffen in de Olduvai kloof (ooit Oldoway kloof genaamd), en vernoemd naar deze kloof: het Oldowan. Resten van maar liefst vier verschillende soorten mensachtigen (aapmensen, oermensen en mensen) zijn in Olduvai opgegraven (zie tabel 1):
- Paranthropus boisei: OH-5
- Australopithecus (Homo) habilis: OH-7 (Holotype), OH-13, OH-24, OH-62
- Homo erectus: OH-9
- Homo sapiens: OH-1 (skelet van Reck)

Olduvai Gorge	Uitleg bij de beroemde vindplaats van Zinjanthropus (Paranthropus) boisei OH-5

De naam van deze kloof is afkomstig van de taal van de Masaai, "Ol-Duvai" betekent "plaats van de wilde sisal", de plant Sanseveria ehrensbergii.

Sanseveria ehrensbergii	Aangetroffen fossiel, rib, Olduvai Gorge

Mensapen die steeds meer in een open omgeving gingen leven lieten twee vernieuwingen zien. Veranderingen van het voortsbewegingsapparaat (rechtop lopen) en van het voedselopnameapparaat (verwerking van stug plantaardig materiaal). Het is mogelijk dat we geconfronteerd worden met een interessant fenomeen, adaptieve radiatie bij mensachtigen. Ongeacht hoeveel soorten er nu precies hebben rondgelopen, het is in de voorgaande eeuw met al dat gezoek naar fossielen van onze voorouders duidelijk geworden dat er (in Oost Afrika) tussen de 2 en 1,5 miljoen jaar geleden verschillende soorten mensachtigen naast elkaar hebben geleefd en dat kunnen we tegenwoordig niet meer zeggen. Op dit moment leeft er maar één soort: Homo sapiens. Interessant is in dit verband dat in Olduvai zowel in Bed I als in Bed II verschillende mensachtigen zijn aangetroffen (zie tabel 1).
- Australopithecus habilis bezat relatief gezien lange armen. Uit de skeletresten kunnen we afleiden dat deze aapmensen rechtop liepen maar niet zoals wij dat doen. Wat voedsel betreft was deze soort waarschijnlijk een generalist.
- Paranthropus boisei was meer een specialist die zich steeds meer was gaan toeleggen op het eten van hard plantaardig materiaal en daardoor een ware maalmachine in z'n mond ontwikkelde.
- Homo erectus was met name een opportunist met een serieuzer vleesaandeel in z'n dieet.

Voorstelling vroege mensachtigen, foto gemaakt in museum bij Kariandusi	In Afrika komen we apen tegen van de Oude Wereld, op de foto een Groene meerkat (Chlorocebus aethiops)

De verschillende soorten mensachtigen namen verschillend voedsel tot zich. Een succesvolle formule had geleid tot adaptieve radiatie waarbij uiteindelijk verschillende ecologische niches werden ingevuld.

Olorgesailie
Rond de tijd van het verschijnen van de oermens Homo erectus, zo'n 1,7 miljoen jaar geleden, verschijnen er ook nieuwe typen werktuigen in Afrika, de zogenaamde vuistbijlen en klievers. Deze werktuigen worden aangeduid met de term Acheuleen, vernoemd naar het Noord Franse plaatsje St. Acheul dat aan de rivier de Somme ligt, waar dergelijke werktuigen al eerder waren aangetroffen. De vorm van de vuistbijl duidt er op dat de maker ervan van tevoren wist hoe dit werktuig er uit zou gaan zien. Vuistbijlen hebben een indrukwekkende vaste vorm, die we over een lange tijd in vele delen van de wereld aantreffen. We treffen ze aan in Afrika, Europa, Midden Oosten en India; in Afrika van zo'n 1,7 miljoen jaar geleden tot zo'n 100.000 jaar geleden. Het maken van deze gestandaardiseerde werktuigen vraagt meer vernuft dan de vervaardiging van de primitievere werktuigen van het type Oldowan. In Olorgesailie, een vindplaats gelegen op de bodem van de grote slenk, zijn veel van deze werktuigen aangetroffen, die gedateerd kunnen worden tussen de 1 miljoen en 600 000 jaar geleden. Van belang is verder dat er veel dierlijke resten bewaard zijn gebleven, onder andere van een grote baviaan, Theropithecus.

In Olorgesaille zijn vele vuistbijlen en klievers gevonden, gemaakt door Homo erectus
Opperarmbeen (humerus) van een fossiele olifant, Olorgesailie	Uitleg fossielen op de afdeling Paleontologie in het museum van Nairobi
Op de afdeling paleontologie in het museum van Nairobi worden fossielen bestudeerd zoals deze grote baviaan Theropithecus	Een hoogtepunt: uitleg over een originele schedel van Homo erectus (de jongen van Nariokotome)

Kariandusi
Deze vindplaats, ontdekt in 1928, gelegen naast het meer Elementeita, is goed vergelijkbaar met de voorgaande vindplaats Olorgesailie maar veel kleiner. Hier zijn eveneens werktuigen gevonden die kunnen worden toegeschreven aan het Acheuleen. De ouderdom van de stenen werkuigen die hier zijn aangetroffen is mogelijk meer dan 500 000 jaar geleden. De tweezijdig bewerkte werktuigen die hier zijn gevonden zijn gemaakt van lava en obsidiaan. Op de foto uitleg van lagen diatomeeën en vulkanische as.

Tijd voor ontspanning	Niet alleen grote beesten zijn het bekijken waard

Hyrax Hill
Hyrax Hill is een lava richel van ongeveer 1 km. lang en zo'n 50 meter hoog. Deze heuvel heeft zijn naam te danken aan de klipdassen (Hyrax) die hier leven. Prehistorische bewoning op deze vindplaats is ontdekt in 1926 door Louis Leakey. In 1937 is Mary Leakey hier begonnen met opgravingen (site I). Ze heeft hier 9 kuilen opgegraven met 19 skeletten. Omdat de skeletten voornamelijk die van jonge mannen waren speculeerde ze dat ze afkomstig zouden kunnen zijn van strijders die waren gedood in het gevecht. Vanaf 1943 is Hyrax Hill een Kenya's 25e monument. Hyrax Hill werd nog in onze historische tijd bewoond, de nederzetting bevond zich hier, globaal tussen de 3000 en 300 jaar geleden. Hier zien we de meest recente prehistorische vondsten van Kenia, uit de Nieuwe Steentijd (Neolithicum) en IJzertijd. Er zijn onder andere dierlijke resten, artefacten gemaakt van obsidiaan, metalen objecten, glazen kralen, aardewerkfragmenten en pijpen aangetroffen.

Uitleg archeologie bij Hyrax Hill
Oost Afrika was een natuurhistorische, paleontologische, paleoantropologische, geologische, archeologische en cultureel antropologische ervaring